Những bước tiến về quan hệ hợp tác quốc tế điện hạt nhân

Tính đến thời điểm hiện nay, Việt Nam đã ký 08 hiệp định liên Chính phủ về Hợp tác sử dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình với các quốc gia như: Ấn Độ, Hàn Quốc, Trung Quốc, Ac-hen-ti-na, Nga, Pháp, Nhật Bản, Hoa Kỳ; hợp tác với nhiều tổ chức quốc tế liên quan đến hạt nhân như: Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), Ủy ban châu Âu (EC); là thành viên của Hiệp định hợp tác Vùng về nghiên cứu, phát triển và đào tạo trong lĩnh vực KH&CN hạt nhân (RCA), Diễn đàn hợp tác hạt nhân châu Á (FNCA),...

Hợp tác với IAEA giữ vai trò đặc biệt quan trọng đối với Việt Nam. Việt Nam là quốc gia thành viên của IAEA kể từ tháng 6/1978. Là trung tâm quốc tế về hợp tác hạt nhân, hoạt động của IAEA dựa trên ba trụ cột là: An toàn và an ninh hạt nhân; Thanh sát và kiểm chứng hạt nhân; Khoa học và công nghệ hạt nhân. Bên cạnh việc khuyến khích và hỗ trợ nghiên cứu, phát triển và ứng dụng năng lượng nguyên tử, IAEA còn giữ vai trò hướng dẫn, giám sát và chịu trách nhiệm chính về một số công ước quốc tế về hạt nhân.

Trong nhiều năm qua, thông qua các dự án hợp tác kỹ thuật (Technical Cooperation - TC), IAEA đã viện trợ cho Việt Nam trung bình khoảng 1 triệu USD/năm dưới hình thức ODA không hoàn lại, tập trung vào các lĩnh vực an toàn, an ninh và thanh sát hạt nhân, ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình trong y tế, nông nghiệp, công nghiệp, bảo vệ môi trường… Các dự án TC của IAEA có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng năng lực và thúc đẩy nghiên cứu, phát triển, ứng dụng năng lượng nguyên tử của Việt Nam.

Ngày 02/11/2015, Việt Nam và IAEA đã ký Khung Chương trình quốc gia hợp tác giai đoạn 2016 – 2021.

Sau 20 năm kể từ khi thiết lập quan hệ ngoại giao, hiện Liên minh châu Âu là đối tác quan trọng của Việt Nam trên nhiều lĩnh vực, trong đó có NLNT. Từ năm 2009, Việt Nam và EU đã triển khai khá thành công Dự án Hỗ trợ kỹ thuật nhằm cải tiến khung pháp lý về an toàn hạt nhân và nâng cao năng lực cho Cơ quan pháp quy Việt Nam và Cơ quan hỗ trợ kỹ thuật (TSO) với trị giá 2 triệu Euro do EU viện trợ không hoàn lại.

Trong 3 năm thực hiện Dự án, hai bên đã phối hợp tổ chức 27 hội thảo và khoá đào tạo cho hơn 500 lượt cán bộ và 9 đoàn ra cho 22 cán bộ học tập từ 1 đến 5 tuần tại các nước châu Âu, bao gồm Đức, Pháp, Phần Lan, Bỉ,… và đã góp phần hỗ trợ Việt Nam trong xây dựng khung pháp quy hạt nhân, tăng cường năng lực quản lý và kỹ thuật, chuyển giao sự hiểu biết của châu Âu trong quản lý hạt nhân, bao gồm cả các biện pháp ứng phó khẩn cấp trong trường hợp sự cố hạt nhân, xây dựng kế hoạch phát triển nguồn nhân lực và chương trình đào tạo, và phát triển về thông tin đại chúng.

Liên bang Nga là một trong các cường quốc hạt nhân, có vai trò quan trọng, mang tính quyết định ở Liên Hợp Quốc và nhiều diễn đàn quốc tế. Liên bang Nga có ngành công nghiệp hạt nhân tiên tiến bao gồm toàn bộ chu trình nhiên liệu, thiết kế, chế tạo, xây dựng, vận hành, chuyển giao công nghệ và có nhiều kinh nghiệm trong việc triển khai các dự án ở nước ngoài (tại các nước Đông Âu trước đây, và gần đây tại Trung Quốc, Ấn Độ, Iran và Bulgary). Công nghệ lò phản ứng của Nga được đánh giá là một trong những công nghệ nguồn, tiên tiến nhất trên thế giới. Hiệp định hợp tác về NLNT giữa Việt Nam và Nga được ký kết từ 27/3/2002.

Liên bang Nga đã cung cấp cho Việt Nam một số học bổng hàng năm cho chương trình đại học và sau đại học về kỹ thuật hạt nhân. Từ năm 2010 đến nay, khoảng 350 sinh viên Việt Nam đã được cử đi học tập nghiên cứu về thiết bị và lắp đặt nhà máy điện hạt nhân ở Obninsk, Nga. Ngoài ra, Bộ Khoa học và Công nghệ cũng đã phối hợp với Tập đoàn Năng lượng Nguyên tử Quốc gia Nga (ROSATOM) trong việc đào tạo cán bộ thông qua các khóa học ngắn hạn.

 Cùng với việc Chính phủ Việt Nam lựa chọn Nhật Bản là đối tác số 2 đối với Dự án Điện hạt nhân Ninh Thuận 2, quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và Nhật Bản đã và đang phát triển mạnh mẽ và ngày càng sâu sắc. Việt Nam và Nhật Bản đã ký Hiệp định cấp Chính phủ về hợp tác trong lĩnh vực NLNT vào năm 2011, tuy nhiên, hợp tác giữa hai quốc gia đã có truyền thống từ trước đó rất lâu; các hoạt động hợp tác đã mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho cả hai quốc gia. Các khóa đào tạo liên kết cũng như các khóa đào tạo tiếp nối về bảo vệ bức xạ, đo đạc bức xạ, ứng dụng kỹ thuật hạt nhân trong công nghiệp và môi trường, công nghệ lò phản ứng hạt nhân, chuẩn bị và ứng phó sự cố bức xạ và hạt nhân, quan trắc phóng xạ môi trường,… cũng thường xuyên được tổ chức.       

Hoa Kỳ là cường quốc có tiềm lực, trình độ phát triển KH&CN, công nghiệp hạt nhân tiên tiến; nắm bản quyền về công nghệ lò phản ứng của một số nước và có quyền quyết định việc chuyển giao công nghệ hạt nhân cho nước thứ ba. Kể từ năm 2005, hai quốc gia bắt đầu đẩy mạnh hoạt động hợp tác trong lĩnh vực bảo đảm an toàn bức xạ và an ninh hạt nhân thông qua việc triển khai một số dự án. Hợp tác giữa Việt Nam và Hoa Kỳ trong lĩnh vực NLNT đã được nâng lên tầm cao mới bằng việc ký kết Hiệp định sử dụng hòa bình năng lượng hạt nhân (Hiệp định 123) vào ngày 06/5/2014. Việc ký Hiệp định 123 đã đánh dấu bước tiến quan trọng về sự tin cậy trong quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và Hoa Kỳ, mở ra cơ hội để Việt Nam có thể tiếp cận các công nghệ hiện đại của Hoa Kỳ trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, đồng thời tạo điều kiện cho các doanh nghiệp Hoa Kỳ hợp tác, đầu tư vào thị trường Việt Nam vì lợi ích của cả hai bên.

Nói tới hợp tác trong lĩnh vực NLNT không thể không kể tới Hàn Quốc - một trong các đối tác quan trọng của Việt Nam. Hàn Quốc thường xuyên cung cấp các học bổng cho Việt Nam thông qua chương trình thạc sỹ và tiến sỹ trong lĩnh vực khoa học kỹ thuật hạt nhân tại KAIST và KINGS...

Cộng hòa Pháp là cường quốc hạt nhân, là nước có tỷ lệ điện hạt nhân rất cao (khoảng 80%); có nền KH&CN hạt nhân tiên tiến, bao gồm chế tạo thiết bị, sản xuất nhiên liệu, xử lý chất thải phóng xạ (kể cả tái chế nhiên liệu). Pháp luôn coi Việt Nam là một trong các đối tác quan trọng. Kể từ khi Việt Nam tiến hành các chương trình nghiên cứu phát triển điện hạt nhân, Pháp đã đẩy mạnh các hoạt động nhằm tăng cường quan hệ hợp tác giữa hai nước trong lĩnh vực NLNT. Tháng 11/2009, hai nước đã ký Hiệp định hợp tác phát triển sử dụng NLNT vì hòa bình.

Như vậy, có thể nói, HTQT là một nguồn lực quan trọng góp phần phát triển ngành NLNT của Việt Nam, góp phần giữ vững môi trường hoà bình và tạo điều kiện quốc tế thuận lợi cho sự phát triển của ngành, góp phần vào sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, giữ vững độc lập và chủ quyền quốc gia.