Hồn quê qua những ngôi nhà cổ

Bước chân vào những ngôi nhà cổ ở làng Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên (Bắc Giang), chúng tôi có cảm giác như chìm vào một không gian thanh tĩnh, trong lành tách biệt với sự ồn ào phố thị.

Uống cốc nước mát, nghe những câu chuyện nền nếp gia phong xung quanh căn nhà cổ được truyền từ đời này sang đời khác… mà thấy thêm yêu mến vùng đất, con người nơi đây.

Ngôi nhà gần 200 tuổi của gia đình ông Trịnh Đắc Mùi.

Kiến trúc nhà cổ - dấu xưa Kinh Bắc

Dưới ánh nắng oi ả mùa hè, bàn chân chạm vào nền gạch vuông màu đỏ thẫm trong ngôi nhà cổ, mang lại cảm giác thật mát mẻ, thoải mái và gần gũi. Ông Trịnh Đắc Mùi, ở xóm 4, làng Thổ Hà, chủ nhân của ngôi nhà say sưa kể: "Ngôi nhà này đã gần 200 tuổi, cụ tôi là Trịnh Đắc Kẹo truyền lại cho ông tôi là Trịnh Đắc Mật và cha tôi là Trịnh Đắc Trắc. Nhà xưa có ba nếp bố cục liên hoàn trong khuôn viên rộng, gồm: Nhà cầu 3 gian phía trước dùng để tiếp khách, nhà chính 5 gian là nơi ở và thờ gia tiên, cạnh sân có ba gian nhà bếp. Rất tiếc do điều kiện lụt lội năm 1991, nhà cầu đã phải dỡ đi”.

Nhà ông Mùi có lối kiến trúc kiểu chữ nhất ngang có 7 gian, với 5 gian nhà ngoài, 2 gian buồng. Lòng nhà rộng 7,5m, dài 17,5m, được dân gian gọi là nhà “Đại khoa”. Hồi mái xây bít đốc, lợp ngói mũi hài, bờ nóc bờ dải tạo các dải hoa chanh mềm mại. Bộ khung gỗ lim còn chắc chắn. Vì mái được gắn kết kiểu giá chiêng con chồng đấu kê, hai vì hồi kiểu cốn mê. Chạm khắc nổi hình hoa lá, vân mây đao mác, văn kỷ hà, hoa dây ở các cấu kiện kiến trúc.

Trong nhà được bố trí, bày đặt ba gian thờ. Ở giữa thờ gia tiên, gian bên cạnh thờ Thánh Sư và trong cùng là gian tỉnh thờ Phật. Dẫn chúng tôi đi quanh nhà, ông Mùi chỉ tay ra ngoài sân tâm sự: “Trong gia tộc, tính đến thế hệ tôi đã được 8 đời ở ngôi nhà cổ này”.

Nhà ông Cáp Trọng Dưỡng ở xóm 2 đến nay cũng hơn 100 tuổi. Trải qua 7 đời, ngôi nhà vẫn còn khá nguyên vẹn. Ngoài hương án, sập thờ, ngai thờ, lư hương, hoành phi, câu đối… gia đình ông Dưỡng còn treo bức thư pháp được khảm trên nền gỗ đen bóng ở phía trước gian thờ gia tiên. Dưới đặt một sập thờ cổ dạng chân quỳ dạ cá kê trên 4 đấu bát bằng gốm cổ của làng nghề. Phía trên là khám thờ gỗ với các rèm cửa được chạm khắc cầu kỳ, trong khám đặt ngai thờ gỗ sơn son thếp vàng. Ở mỗi gian thờ lại bài trí cặp câu đối và bức hoành phi… toát lên cổ kính, uy nghiêm.

Những căn nhà cổ ở Thổ Hà không chỉ đẹp ở đường nét kiến trúc cổ kính, ở những cổ vật quí báu mà còn đẹp bởi lối sống gia đình đậm nghĩa tình, giàu truyền thống… Đó cũng chính là hồn phách của nhà cổ, là vốn quý của làng quê.

Nhà ông Nguyễn Đình Oánh ở xóm 4 không thuộc dạng “đại khoa” nhưng lại mang nét đẹp khác. Trong nhà ngoài những nét chạm khắc trên cấu kiện kiến trúc, các gian thờ còn được bài trí nhiều hoành phi, câu đối và các bức thư pháp. Anh Nguyễn Đình Thủy, con trai ông Oánh tâm sự: "Cha tôi từng học chữ Hán, làm ông đồ. Những bức hoành phi câu đối treo trong nhà phần lớn là chữ của cha tôi”.

Gìn giữ gia phong

Ngày 19- 4 (âm lịch) vừa qua, đại gia đình 4 thế hệ của ông Nguyễn Đình Oánh tề tựu đông đủ cúng giỗ cho bố ông là cụ Nguyễn Đình Như. Đây cũng là dịp anh em, họ hàng sum họp, thăm hỏi nhau. Trong mỗi câu chuyện, ông Oánh không quên nhắc lại những ngày nước lũ sông Cầu dâng cao, ngập lưng cột nhà. Gia đình phải đóng đinh lên đầu cột, dùng dây níu kéo chiếc sập gỗ và đồ thờ cúng trên bàn thờ lên cao để tránh ngập nước, nước rút cả nhà lại tập trung lau rửa tu tạo.

Ông Oánh bộc bạch: "Tôi đã qui định với các con, nhà này là của chung, tuyệt đối không được bán. Con trai út sống ở đây nên có trách nhiệm trông coi, bảo quản. Việc giỗ chạp, thờ tự, sửa sang nhà cửa tất cả các con phải chung tay gánh vác…".

Nét chạm khắc trên vì nách nhà ông Trịnh Đắc Mùi.

Ở làng Thổ Hà, chủ nhân của những ngôi nhà cổ không chỉ gìn giữ nét đặc sắc do tiền nhân để lại mà điều quan trọng hơn là gìn giữ nền nếp gia phong. Họ dạy dỗ con cháu những điều tốt đẹp của lễ giáo truyền thống, tiếp thu những cái mới, phù hợp để đời sống thêm phong phú, ấm no.

Con trai thứ của cụ Oánh kể: "Cha tôi luôn dạy bảo những điều hay lẽ phải ở đời, những đạo lý truyền thống của dân tộc. Giờ anh chị em chúng tôi đã có cuộc sống riêng ổn định. Riêng cậu út sống chung với cha. Người ở xa thì giỗ chạp, Tết nhất mới về, còn người ở gần thì thường xuyên qua lại”.

Vậy đó, những căn nhà cổ ở Thổ Hà đâu chỉ đẹp ở đường nét kiến trúc cổ kính, ở những cổ vật quí báu mà còn đẹp bởi lối sống gia đình đậm nghĩa tình, giàu truyền thống… Đó cũng chính là hồn phách của nhà cổ, là vốn quý của làng quê. Làng Thổ Hà còn lưu giữ khoảng 15 căn nhà cổ. Mỗi nhà có nét độc đáo riêng, không chỉ đẹp ở kiến trúc mà còn ở những kỷ vật, bảo vật lưu truyền qua các thế hệ, cách bài trí…

Dẫu với bao đổi thay dâu bể, đời này sang đời khác nhưng người dân làng Thổ Hà vẫn trân trọng giữ gìn một phần "hồn quê" qua những ngôi nhà cổ của xứ sở Kinh Bắc - Bắc Giang.

Đồng Ngọc Dưỡng/Báo Bắc Giang