Có một làng đào chai ngày ấy

Hiện nay, nhiều cơ sở đóng thuyền đang phải mua chai cục tận Tây Nguyên, lắm khi thiếu phải thay chai bằng hỗn hợp dầu rái, nhưng xét về độ bền thì không bằng chai cục. Chuyện sau đây kể về một làng chuyên  cung cấp chai cục cho các cơ sở đóng thuyền tại La Gi một thời.

Chai cục

Hẳn những ai đã từng sống ở La Gi vào thập niên 70 của thế kỷ trước, ít nhiều đã nghe đến một làng chuyên sống bằng nghề đào chai. Đó là làng Phước Bình, nay là khu phố 8, phường Tân An, thị xã La Gi.

Chai là mủ do cây chò tiết ra mà thành. Cây chò ở rừng Bình Tuy, Hàm Tân xưa, mọc rất nhiều ở  rừng núi Nhọn,  Phước Thành, láng Chó, suối Rửa Tội… giáp ranh rừng Bình Châu (Bà Rịa - Vũng Tàu)…

Chai có mấy loại: Loại tốt nhất là chai móng, chai diều. Chai móng, do cây chò tiết mủ ra bên ngoài thân cây hoặc cành nhánh. Mủ chò đọng lại thành những mảng dài, màu sắc lóng lánh như hổ phách, những mảng chai này hoặc còn dính trên cây hoặc đã rụng xuống nhưng chưa bị đất vùi lấp gọi là móng hay diều. Loại tốt tiếp theo là chai ong, đây là loại chai do một loại ong  hút mủ cây chò non về làm tổ trong bộng cây dên dên, lâu ngày tạo thành chai ong. Chai ong xốp hơn chai móng, gặp những bộng ong lớn, lượng chai thu được có khi cả 100 kg. Một loại chai khác tên là chai ổ. Loại chai này chôn sâu hàng trăm năm dưới lòng đất, đào sâu trên 1m đất mới tìm thấy. Chai ổ có những cục to như bắp chân, phần lõi cứng, màu sắc rất lóng lánh.

Người thợ dùng chai để xảm ghe, thúng. Ảnh: Đình Hòa.

 Công dụng

Ở miền Trung, người dân thường dùng chai làm đèn thắp gọi là đèn chai. Muốn vậy, người ta giã cục chai thành bột mịn rồi trộn thêm ít trấu, đổ xuống đất thành đống, đốt cho chúng cháy dẻo ra, dùng đũa bếp xúc lên từng lọn, rồi lăn tròn thành những cục chai hình trụ dài khoảng 20 cm, lớn bằng cổ tay, sau đó thả vào thau nước để chai  nguội và cứng lại. Vậy là hoàn thành một thỏi đèn chai. Khi thắp, lấy một cái nẹp tre kẹp ngang thân đèn làm tay cầm. Trước khi thắp, người ta quấn quanh đèn chai lớp lá chuối để tránh cháy lan. Đèn chai dùng để thắp sáng trong nhà, làm đuốc đi đêm.

 Làng chai Phước Bình

Hữu dụng nhất của chai là để xảm ghe, thúng. Từ thúng chai  từ đó mà có. Dọc các tỉnh duyên hải miền Trung, thúng chai được dùng khá thông dụng. Ở những vùng bãi ngang bà con ngư dân dùng thúng chai để đánh bắt ven bờ. Các tàu đánh cá công suất lớn đi khơi, chở thúng chai theo để câu mực…

Lại nói về nghề đào chai ở làng Phước Bình. Vào những năm 1970, nghề đào chai ở Phước Bình cực thịnh. Cứ tầm 2, 3 giờ sáng từng đoàn người cơm đùm, cơm nắm lên đường, hướng về những cánh rừng đã chọn trước để tìm chai. Mỗi người mang theo một cái cuốc nhà binh của Mỹ, loại này có thể xếp mở, chắn gốc rễ cây đều tốt, một cái lon loại to bằng gàu nước có quai cầm và bao cát để đựng chai, tất nhiên là cơm nước phải đầy đủ cho một ngày đi rừng.

 Từng tốp hai ba người, cắt rừng tìm chai để đào, cứ nhìn thấy tán cây chò là đến, đầu tiên phải đảo mắt quanh gốc xem có cục chai móng, chai diều nào không, xong mới  đào. Cứ thế hết gốc chò này đến gốc chò khác, có khi mải mê trong rừng cách xa điểm tập kết hàng cây số. Nhiều hôm trời đổ mưa dầm, cả cánh rừng tối om, lạc đường đến tối mịt mới ra được.

Đào chai rẫy thì gần hơn, không phải lội rừng băng suối, nhưng phải chịu nắng. Người đào chai phải liên tục đi dò tìm những khoảnh đất nghi có chai để đào, khi phát hiện có chai cứ theo đường chai ăn mà đào. Gặp chai ổ phải đào sâu cả mét. Chai ổ nằm tập trung, cục chai rất to, cân nặng ký. Một ổ chai trúng có thể cả trăm ký hơn. Kinh nghiệm của người đào chai rẫy, những vùng có ổ chai cỏ ít mọc, trên bề mặt xuất hiện bọt chai màu vàng. Gặp những chỗ đất như thế người đào chai phải đào thử rất nhiều điểm khác nhau, điểm nào có chai ăn dày thì theo đó phát triển đào rộng ra.

Ở Phước Bình hồi ấy có nhiều người nổi tiếng đào chai giỏi như: chị Đào Thị Hiệp, Nguyễn Thị Chỉ, Nguyễn Thị Hải, Phạm Thị Lý, Nguyễn Thị Tựu… Bây giờ ở La Gi mủ chai gần như không còn, có chăng chỉ một số ít còn sót đang chôn sâu trong lòng đất. Nghề đào chai cũng đã kết thúc từ lâu, nhưng mỗi lần họp làng, họp bạn, ngồi nhắc lại cho nhau nghe cái nghề xưa cũ ấy, ai cũng thấy rưng rưng nỗi nhớ.!

NGÔ VĂN TUẤN/Báo Bình Thuận