Thông tin cơ sơ và truyền thông về y tế: Thực trạng và giải pháp

Nâng cao hiệu quả truyền thông về công tác y tế là một trong những chiến lược hợp tác quan trọng giữa Bộ Thông tin truyền thông và Bộ Y tế. Báo Infonet xin trích đăng những bài phát biểu có ý nghĩa trong việc tăng cường hiệu quả tuyên truyền trong lĩnh vực y tế. 

Đây là những bài phát biểu nằm trong hội thảo Nâng cao hiệu quả truyền thông về công tác y tế.

Dưới đây là bài phát biểu của ông Đoàn Công Huynh, Vụ trưởng, Vụ Thông tin cơ sở, Bộ Thông tin và truyền thông

Trước hết chúng tôi xin giới thiệu một số khái niệm để thống nhất cách hiểu trong báo cáo tham luận này: Cơ sở là gì? Thông tin cơ sở là gì? Y tế cơ sở là gì và liên quan đến thông tin đại chúng và thông tin cơ sở ra sao? Vai trò của thông tin cơ sở là gì? Và cuối cùng, tham luận đề cập thông tin cơ sở và công tác truyền thông về y tế, thực trạng và giải pháp.

Cơ sở là tên gọi chung, bao gồm cơ quan, đơn vị lực lượng vũ trang, doanh nghiệp, trường học, bệnh viện, viện nghiên cứu...(gọi chung là cơ quan, đơn vị cơ sở) và người dân ở tổ dân phố, khu dân cư, thôn, bản...

Thông tin cơ sở là một hệ thống các phương tiện truyền thông ở cơ sở, bao gồm: Đài truyền thanh cấp huyện và cấp xã; Cổng thông tin điện tử, trang thông tin điện tử, bảng tin điện tử; Đội tuyên truyền lưu động cấp huyện; Điểm Bưu điện - Văn hóa xã; Đội Thông tin cổ động cấp xã; Cụm cổ động; Tủ sách pháp luật; Trung tâm văn hóa xã và Nhà văn hóa thôn, bản… 

Bên cạnh thông tin đại chúng hay truyền thông đại chúng, chúng ta còn có thông tin cơ sở. Thông tin đại chúng là hoạt động truyền phát và trao đổi thông tin giữa người với người nhằm đạt được sự hiểu biết và tạo ra sự giao tiếp, liên kết xã hội; là một quá trình truyền đạt thông tin đến các nhóm cộng đồng đông đảo trong xã hội thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng (phát thanh, truyền hình, sách, báo, phim, ảnh, video, Internet…).

Còn thông tin cơ sở là đưa thông tin trực tiếp đến người dân trên địa bàn cụ thể, thuộc đối tượng nhóm nhỏ. Đây là phương tiện truyền thông bằng hình thức phát đi ở khoảng cách gần với khán giả và thính giả nhất, và nó giành riêng cho từng nhóm cụ thể; việc phát thanh trên các cụm truyền thanh bằng loa, lắp ở các cụm, khu dân cư khiến việc người dân có thể vừa làm việc, vừa nghe được thông tin của địa phương; 

Nội dung của thông tin cơ sở gần gũi và liên quan tới đời sống của người dân, của cộng đồng trong phạm vi “phủ sóng”, bằng chính ngôn ngữ của cộng đồng đó; 

Đầu tư xây dựng và duy trì truyền thanh cơ sở không tốn kém nhiều nhưng hiệu quả lại cao, như: Trực tiếp giúp địa phương, cơ sở truyền đạt những chủ trương, chính sách; tuyên truyền, vận động người dân tham gia thực hiện các phong trào thi đua; phổ biến kiến thức, thông báo lịch nông vụ, tiêm chủng, phòng dịch bệnh... 

Thông tin cơ sở có vai trò là một bộ phận quan trọng trong công tác chính trị, tư tưởng của Đảng và Nhà nước, có chức năng, nhiệm vụ: (i) tuyên truyền đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; (ii) tuyên truyền việc thực hiện các nhiệm vụ chính trị ở cơ sở; (iii) phổ biến thông tin, kiến thức cần thiết đến cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức, người lao động ở cơ quan, đơn vị lực lượng vũ trang, doanh nghiệp, trường học, bệnh viện, viện nghiên cứu... và người dân ở tổ dân phố, khu dân cư, thôn, bản...; (iv) là công cụ truyền thông và phương tiện chỉ đạo, điều hành của cấp ủy, chính quyền xã, phường, thị trấn, lãnh đạo cơ quan, đơn vị cơ sở.

Y tế cơ sở là nơi tích hợp chặt chẽ giữa y học dự phòng và y học điều trị, thể hiện đầy đủ đường lối chăm sóc sức khỏe toàn diện phòng bệnh, chữa bệnh, phục hồi chức năng và nâng cao sức khỏe; là nơi thể hiện cụ thể nhất và rõ rệt nhất định hướng công bằng đối với người dân trong chăm sóc sức khoẻ. 

Chỉ thị 06/CT-TW của Ban Bí thư Trung ương khóa VIII ban hành ngày 20 tháng 01 năm 2002 đã chỉ rõ: “Mạng lưới y tế cơ sở (gồm y tế thôn/bản, xã/phường, quận/huyện) là tuyến y tế trực tiếp gần dân nhất, đảm bảo cho mọi người dân được chăm sóc sức khoẻ cơ bản với chi phí thấp, góp phần thực hiện công bằng xã hội, xóa đói giảm nghèo, xây dựng nếp sống văn hoá, trật tự an toàn xã hội, tạo niềm tin của nhân dân với chế độ XHCN”.

Thông tin cơ sở với y tế cơ sở

Với phương châm “phòng bệnh hơn chữa bệnh”, ngành y tế rất coi trọng công tác y tế dự phòng, đặc biệt tại tại tuyến y tế cơ sở. Xác định công tác truyền thông rất quan trọng trong lĩnh vực y tế dự phòng bởi truyền thông là phương pháp hữu hiệu nhất để giúp người dân, cộng đồng nhận được thông tin, có kiến thức về sức khoẻ, thực hiện các hành vi bảo vệ và nâng cao sức khoẻ. 

Mặt khác, truyền thông cũng giúp các cấp chính quyền, các bộ, cơ quan, ban ngành, đoàn thể quan tâm, đầu tư hơn cho công tác y tế dự phòng. Từ đó, khuyến khích tất cả người dân, toàn xã hội cùng chung tay, góp sức thực hiện tốt công tác bảo vệ và nâng cao sức khoẻ nhân dân.

Thời gian qua, ngành y tế đã thực hiện thường xuyên và liên tục các hoạt động truyền thông phòng chống các bệnh dịch, hướng dẫn người dân kiến thức về bệnh dịch, cách phòng chống và vệ sinh nâng cao sức khỏe thông qua các kênh sau: 

1) Truyền thông trên phương tiện thông tin đại chúng (báo nói, báo viết, báo  hình, mạng) của Trung ương/tỉnh; 

2) Hệ thống thông tin huyện/xã; 

3) Truyền thông sự kiện (Ngày sức khỏe…) theo các cấp; 

4) Truyền thông trực tiếp (thăm hộ gia đình, nói chuyện lồng ghép…, câu lạc bộ) cấp xã/phường. Ba trong bốn phương thức truyền thông nói trên thuộc thông tin cơ sở.

Thông qua các hoạt động truyền thông, truyền thông thay đổi hành vi khuyến khích đối tượng thực hiện các hành vi bảo vệ và phòng lây lan dịch bệnh. 

Các hoạt động chính của truyền thông thay đổi hành vi là: xây dựng tài liệu (sách nhỏ, tờ rơi, tranh cổ động, pa nô, áp phích, video clip…) và phân phát các tài liệu truyền thông xuống tới cộng đồng; phát các thông điệp truyền thông trên phương tiện truyền thông đại chúng và hệ thống truyền thanh tại địa phương (trước, trong khi có dịch); thực hiện truyền thông trực tiếp tại cộng đồng nhằm thúc đẩy người dân thực hiện các hành vi vệ sinh, phòng bệnh. 

Có thể nói, bên cạnh thông tin đại chúng, thông tin cơ sở có vai trò rất quan trọng đối với công tác truyền thông về y tế và y tế cơ sở.

Thông tin cơ sở và công tác truyền thông về y tế, thực trạng và giải pháp

Trong những năm qua, công tác thông tin cơ sở đã góp phần thúc đẩy việc thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh, trật tự an toàn xã hội, giữ vững ổn định chính trị ở cơ sở, nâng cao trình độ dân trí, tạo sự đồng thuận trong xã hội. 

Công tác thông tin cơ sở còn góp phần giúp cấp ủy, chính quyền xã, phường, thị trấn, lãnh đạo cơ quan, đơn vị cơ sở nắm được tình hình tư tưởng, tâm tư nguyện vọng của cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức, người lao động và các tầng lớp nhân dân, từ đó đề ra những chủ trương, biện pháp giải quyết kịp thời, đúng đắn, phù hợp với thực tiễn ở cơ sở. 

Bên cạnh những kết quả đã đạt được, công tác thông tin cơ sở nói chung còn nhiều hạn chế, yếu kém: Nội dung thông tin nghèo nàn, thiếu tính hấp dẫn; phương thức tuyên truyền, phổ biến chủ yếu vẫn thực hiện theo cách làm truyền thống, thông tin một chiều từ trên xuống. 

Cơ sở vật chất, hạ tầng thông tin nhiều nơi lạc hậu, xuống cấp nhưng chưa được quan tâm đầu tư, nâng cấp. Việc áp dụng tiến bộ khoa học, công nghệ hiện đại vào tổ chức các hoạt động thông tin cơ sở còn hạn chế. Hiệu quả hoạt động của các thiết chế thông tin cơ sở ở nhiều nơi chưa cao. Ngân sách nhà nước đảm bảo cho công tác thông tin cơ sở còn thiếu. Đội ngũ cán bộ làm công tác thông tin cơ sở còn thiếu và yếu về năng lực chuyên môn nghiệp vụ. 

Công tác quản lý nhà nước về thông tin cơ sở trong những năm qua do thay đổi về tổ chức nên có sự buông lỏng quản lý ở cả Trung ương và địa phương; chưa xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật, quy hoạch, kế hoạch phát triển thông tin cơ sở. 

Trong điều kiện hiện nay, trước sự phát triển mạnh mẽ của các phương tiện truyền thông đại chúng, người dân vẫn có nhu cầu được cung cấp đầy đủ những thông tin mà các phương tiện truyền thông đại chúng chưa thể đáp ứng kịp thời cho đối tượng nhóm nhỏ, những thông tin trong trường hợp ứng cứu khẩn cấp ở địa phương... 

Nhiều nơi ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới, hải đảo, vùng đặc biệt khó khăn về kinh tế - xã hội, các phương tiện truyền thông đại chúng, dịch vụ viễn thông, Internet chưa bao phủ khắp, vai trò của thông tin cơ sở rất quan trọng. Do đó, thông tin cơ sở vẫn là một trong những kênh thông tin, tuyên truyền thiết thực.

Đứng riêng về lĩnh vực truyền thông về y tế, thông tin cơ sở có nhiều lợi thế, đặc biệt là đối với y tế cơ sở. Nếu không tận dụng lợi thế của thông tin cơ sở thì sẽ có nhiều bất cập trong hiệu quả truyền thông về y tế. 

Tại Hội nghị Tổng kết chiến dịch tiêm chủng mở rộng Sởi – Rubella ở Vĩnh Phúc, một đại diện tổ chức Y tế thế giới, chuyên gia người Nhật phát hiện một số khiếm khuyết truyền thông, tất cả đều vì chưa chú ý truyền thông nhóm nhỏ, tức các hình thức truyền thông cơ sở. 

Ví dụ, tiêm chủng cho học sinh miền núi nhưng học sinh miền núi có nhiều em tuổi lớn, đã có gia đình, vậy cần phải làm thế nào? Những trại trẻ mồ côi chưa được thông tin. Trẻ bị bệnh Down thì sao, họ bối rối không biết có nên tiêm không ?

Và đặc biệt có các trẻ em sống ở gần điểm tiêm chủng nhưng không biết có đợt tiêm chủng. Nguyên nhân là do truyền thông cơ sở yếu.

Trong 7 phương thức truyền thông cụ thể, căn bản cần quan tâm dưới đây, có 4 trên 7 phương tiện thuộc về thông tin cơ sở:

- TV (truyền hình)

- Miking (loa cầm tay)

- Radio (phát thanh)

- Newspaper (báo chí)

- Loudspeaker (loa phóng thanh)

- Banner (biểu ngữ, băng rôn)

- Poster (áp phích cổ động)

Một số giải pháp kiến nghị

1. Tăng cường nhận thức vai trò của thông tin cơ sở trong lãnh đạo và nhân dân.

2. Cần hình thành phản xạ trong công tác chỉ đạo truyền thông, là truyền thông không chỉ có truyền thông đại chúng. Trong các văn bản chỉ đạo thông tin, hiện nay, đa số là bỏ qua vai trò của thông tin cơ sở. Đề nghị khắc phục khiếm khuyết này như một thói quen đang phổ biến hiện nay.

3. Chú ý dành chi phí thích đáng cho thông tin cơ sở trong công tác truyền thông về y tế. Đảm bảo đủ nguồn lực, nhân lực thực hiện và tăng cường hiệu quả thực hiện.

4. Đầu tư nâng cấp cả phần loa và phần tiếng. Trang thiết bị  hạ tầng kỹ thuật chính là phần loa, và đầu tư cung cấp thông tin về cơ sở chính là phần tiếng.

Kết luận

Để tăng cường hoạt động truyền thông, ngành y tế đã tăng cường phối hợp với các bộ, ngành, tổ chức xã hội liên quan. Cụ thể, phối hợp với Bộ Thông tin & Truyền thông để sử dụng các kênh truyền thông (Đài Phát thanh, Đài Truyền hình, intenet, báo in...). Và sắp tới, cần tăng cường kênh thông tin cơ sở, như hệ thống truyền thanh tại cơ sở, nhằm chủ động tuyên truyền trước, trong và sau các chiến dịch y tế (đặc biệt là trong tình trạng y tế khẩn cấp); tổ chức mít tinh, tuyên truyền dựa vào các sự kiện tại địa phương; tổ chức các đội truyền thông lưu động; triển lãm áp phích, panô; phát tờ rơi, tranh ảnh...

Trong tương lai, ngành y tế vẫn còn tiếp tục phải đương đầu với nhiều thách thức trong công tác y tế như: Các dịch bệnh truyền nhiễm tiếp tục lưu hành, bùng phát, các bệnh không lây nhiễm ngày càng gia tăng, nhu cầu bảo vệ và nâng cao sức khoẻ của nhân dân trong điều kiện cuộc sống mới ngày càng cao… 

Vì vậy, sự phối hợp truyền thông về y tế giữa ngành y tế và ngành Thông tin - Truyền thông cần chặt chẽ hơn nữa trong việc phát huy các thế mạnh của hệ thống thông tin - truyền thông tại cơ sở (về nguồn nhân lực, về trang thiết bị…), góp phần tích cực giúp cho ngành Y tế thực hiện tốt công tác chăm sóc, bảo vệ và nâng cao sức khỏe các tầng lớp nhân dân.