Trung Quốc phát triển không theo chiến lược nào

Trung Quốc tiếp tục đi theo một mô hình phát triển lạc hậu hơn sự phát triển thực tế của nước này và theo đuổi một chính sách ngoại giao quyết liệt mà kết quả đem lại chỉ là con số 0 đồng thời đi ngược lại lợi ích lâu dài của nước này.

Thành phố Thượng Hải, thủ đô kinh tế của Trung Quốc.

Có thể coi màn sương khói độc hại phủ kín thủ đô Bắc Kinh cũng như các thành phố lớn khác của Trung Quốc là hình ảnh ẩn dụ cho những thách thức mà nước này đối mặt: một tình trạng bấp bênh với mô hình kinh tế tập trung đã lỗi thời, một cái giá quá cao về môi trường mà nước này phải trả cho 34 năm phát triển kinh tế như vũ bão và một bộ máy chính trị đang ngày càng suy yếu bởi nạn tham nhũng, thiếu tính minh bạch và thiếu sự giải trình. Trong khi đó, lối hành xử quyết liệt của Bắc Kinh ở châu Á đang đẩy các nước láng giềng của Trung Quốc vào tình thế đối đầu với nước này vào đúng thời điểm Trung Quốc cần hơn bao giờ hết một môi trường bên ngoài yên bình để giải quyết những thách thức nội tại.

Các nhà lãnh đạo Trung Quốc nhận thức rất rõ những thách thức lớn lao mà họ đối mặt nhưng dường như họ không có cả chiến lược lẫn ý chí chính trị để giải quyết chúng một cách đúng đắn.

Chủ tịch Tập Cận Bình: Niềm hi vọng cải cách?

Tính hợp pháp của Đảng Cộng sản Trung Quốc với vai trò đảng lãnh đạo cho đến nay dựa trên hiệu quả hành động: trong hơn 30 năm qua, tốc độ tăng trưởng kinh tế 2 con số đã trở thành cơ sở cho quyền lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Tuy nhiên, đã đến lúc phải thay đổi mô hình phát triển dẫn tới thành công này. Mô hình tăng trưởng kinh tế lấy nhà nước là trọng tâm, dựa vào đầu tư và xuất khẩu của Trung Quốc đang đem lại lợi nhuận với xu hướng giảm dần đều. Theo một báo cáo của Ngân hàng Thế giới kết hợp với Ủy ban phát triển và cải cách nhà nước Trung Quốc, “thực hiện tầm nhìn Trung Quốc cho năm 2030 đòi hỏi phải có một chiến lược phát triển mới”.

Báo cáo này chỉ ra các cải cách cần thiết mà Bắc Kinh cần thực hiện nếu muốn đạt được mục tiêu trở thành “một xã hội hiện đại, hòa hợp, sáng tạo và có thu nhập cao”. Chiến lược mà báo cáo này đề xuất đòi hỏi Trung Quốc phải củng cố luật pháp, tăng cường vai trò của các thị trường tư nhân và “tăng sự cạnh tranh trong nền kinh tế”. Điều quan trọng là “nếu Trung Quốc cải cách các doanh nghiệp và ngân hàng nhà nước thì điều đó sẽ giúp nước này vừa đạt mục tiêu điều hành tốt các doanh nghiệp nhà nước vừa đáp ứng nhu cầu tạo một sân chơi bình đẳng cho khu vực tư nhân”.

Tuy nhiên, đến nay vẫn có rất ít dấu hiệu cho thấy Trung Quốc có thay đổi lớn trong cách tiếp cận về phát triển.

Thêm vào đó, cái mà Trung Quốc cần là một môi trường quốc tế hòa bình lại đang bị nước này tự phá hoại bằng các hoạt động đầy quyết liệt trên biển Hoa Đông và Biển Đông cũng như bằng mối quan hệ mang tính cạnh tranh của nước này với Hoa Kỳ. Có vẻ như sau cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, nhiều cá nhân có tư tưởng cực đoan ở Trung Quốc đã ra kết luận rằng nước này trỗi dậy mạnh mẽ hơn một cách tương đối so với Hoa Kỳ và Hoa Kỳ là quốc gia đang trên đường suy yếu không thể đảo ngược được.  

Hậu quả của lối ứng xử của Trung Quốc là các nước láng giềng từ Ấn Độ tới Việt Nam nghi ngờ dụng ý của Trung Quốc và tìm kiếm một mạng lưới các nước làm đối trọng, dẫn đầu là Hoa Kỳ. Như vậy, Trung Quốc đã tự tìm tới kết quả đi ngược lại sự mong đợi của nước này và đó có thể gọi là tình trạng tự kiềm chế chính mình.  

Quan hệ Mỹ - Trung

Có vẻ như Trung Quốc thiếu các chiến lược đối nội và đối ngoại mạch lạc và hợp lý phục vụ cho cái mà nước này gọi là những lợi ích về lớn mạnh một cách hòa bình. Tuy nhiên, nhiều nhân vật ở Bắc Kinh hiểu rằng Trung Quốc cần mối quan hệ hợp tác với Hoa Kỳ không chỉ nhằm đảm bảo nước này có một môi trường hòa bình để phát triển trong thời gian khó khăn phía trước mà còn giúp đối đầu với những thách thức toàn cầu mà dù là Trung Quốc hay bất kỳ quốc gia nào khác trên thế giới cũng không thể tự mình giải quyết được.

Nhưng cho tới nay, bầu không khí thiếu tin tưởng lẫn nhau vẫn bao trùm mối quan hệ Mỹ - Trung làm cản trở sự hợp tác của hai cường quốc này. Đôi khi, nước này coi dụng ý của nước kia là thách thức chiến lược, làm tổn hại tới lợi ích của mình. Nhiều nhà chiến lược Trung Quốc cho rằng chiến lược của Mỹ là kiềm chế Trung Quốc, muốn duy trì một Trung Quốc yếu và chia rẽ và cho rằng chiến lược lấy châu Á làm “trọng tâm” là bằng chứng cho chiến lược đó. Còn các nhà chiến lược Mỹ thì cho rằng Trung Quốc đang tìm cách thống trị châu Á và giảm thiểu sự hiện diện của Mỹ đồng thời bắt nạt các đồng minh và những người bạn của Mỹ ở khu vực này.

Những kịch bản cho tương lai của Trung Quốc

Cách mà Mỹ “đối xử” với Trung Quốc cũng như cách mà Trung Quốc xử lý quá trình cải cách nội tại sẽ có tác động lớn, nếu không nói là có tính quyết định, đối với tương lai của Trung Quốc. Dưới đây là 3 kịch bản cho tương lai của Trung Quốc xét tới những lựa chọn về chiến lược và chính sách hiện nay của nước này: Một thế giới hòa hợp, Hành trình lộn xộn và Bẫy thu nhập trung bình.

Trung Quốc sẽ đi theo kịch bản nào, Một thế giới hòa hợp, Hành trình lộn xộn hay Bẫy thu nhập trung bình?

Một thế giới hòa hợp

Đây là kịch bản tốt nhất. Trong vòng 5 tới 6 năm tới, giới lãnh đạo Trung Quốc bắt đầu củng cố hệ thống luật pháp, dịch chuyển hệ thống tài chính của nước này theo hướng dựa trên cơ chế thị trường hơn nữa và cho phép đồng nhân dân tệ trở thành đồng tiền dễ hoán đổi và dần trở thành đồng tiền mang tính toàn cầu. Tăng trưởng sẽ bắt nguồn từ nhu cầu của người tiêu dùng và tốc độ tăng trưởng hàng năm duy trì ở mức 6-7%,. Trung Quốc sẽ giảm dần sự lệ thuộc vào xuất khẩu và tăng cường ổn định xã hội thông qua cải cách chính trị và luật pháp nhằm xây dựng một hệ thống chính trị mở, củng cố luật pháp, tính minh bạch và tính giải trình. Về mặt đối ngoại, do Trung Quốc và các quốc gia thuộc nhóm G-20 đang ngày càng có tiếng nói lớn hơn trong việc ra quyết định về luật pháp quốc tế, các nước này sẽ hợp tác với các nước phương Tây để chỉnh sửa lại trật tự quốc tế. Trung Quốc cũng sẽ có được một vị thế mới, ổn định và hợp tác với các nước khác trong khu vực Đông Á.

Hành trình lộn xộn

Đây là kịch bản tương lai có tính chất đối phó với khủng hoảng hơn là kịch bản đi theo một chiến lược nhất định. Theo đó, giới lãnh đạo Trung Quốc sẽ phản ứng một cách thiếu hiệu quả đối với các cuộc khủng hoảng về môi trường, bong bóng bất động sản nổ tung, tình trạng tham nhũng, bất bình đẳng và bất mãn xã hội ngày càng gia tăng. Trung Quốc bị rơi vào tình thế buộc phải cải cách chứ không phải đi theo một mô hình cải cách có sẵn.

Trong hành trình gập ghềnh kéo dài một thập kỷ, Trung Quốc sẽ đi từng bước chậm chạp để củng cố hệ thống luật pháp, tăng cường tính giải trình và dần dần cải cách hệ thống kinh tế, tài chính nhằm củng cố tính cạnh tranh, giảm tình trạng độc quyền của các doanh nghiệp nhà nước. Đồng thời nước này sẽ có những bước đi, hơi do dự và muộn màng, nhằm tái cấu trúc nền kinh tế và kìm hãm để khoảng cách giàu nghèo không mở rộng hơn nữa. Tương lai này của Trung Quốc sẽ dựa trên nền tảng một chính sách ngoại giao có tính chất phản kháng là sự pha trộn giữa chủ nghĩa dân tộc, sự thận trọng và mối quan hệ vừa hợp tác vừa cạnh tranh với Mỹ.

Bẫy thu nhập trung bình

Sức ép phải đảm bảo tốc độ tăng trưởng từ 7-8% sẽ khiến các ngân hàng nhà nước Trung Quốc đưa ra những quyết định cho vay mang động cơ chính trị và thiếu cơ sở chắc chắn nhằm đảm bảo cho nền kinh tế có vẻ như đang tăng trưởng cao. Tuy nhiên, gáng nặng nợ nần và các khoản đầu tư thiếu hiệu quả sẽ gia tăng. Chính sách đó sẽ phản tác dụng do bong bóng bất động sản dần xì hơi và các nhà đầu tư trung lưu đầu tư vào các căn hộ chung cư sẽ bị tổn hại, bất ổn xã hội sẽ gia tăng. Trung Quốc rơi vào bẫy thu nhập trung bình do nước này không thúc đẩy vị thế của mình trong chuỗi giá trị để cạnh tranh với các quốc gia tiên tiến khác trong khi mức lương của người lao động tăng lên khiến nước này khó cạnh tranh với các quốc gia đang phát triển khác.

Do Trung Quốc sẽ ngày càng tập trung vào các thách thức nội tại trong đó có bất ổn xã hội và chính trị nên nước này sẽ có xu hướng nhìn nhận thế giới bên ngoài như một nguồn gốc gây ra các vấn đề và là mối đe dọa chiến lược của nước này do đó sẽ thúc đẩy chủ nghĩa dân tộc tăng lên.