Nữ nghệ nhân Hà thành miệt mài giữ nghề dệt khăn lụa từ tơ sen

Một ngày đầu tháng 7, chúng tôi về Làng Phùng Xá (huyện Mỹ Đức, Hà Nội) gặp nghệ nhân Phan Thị Thuận là người đầu tiên dệt lụa tơ sen ở Việt Nam.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận năm nay bà 68 tuổi, hằng ngày vẫn miệt mài với nghề.

Bà Thuận kể, từ ngàn năm xưa, làng Phùng Xá vốn đã nổi tiếng với nghề dệt truyền thống. Đi khắp thôn làng, đâu đâu cũng vang lên tiếng máy dệt - thứ âm thanh đặc trưng chẳng thể lẫn đi đâu được. Thế nhưng, nghề dệt hiện nay đã mai một, nhiều người đổi nghề.

Bà Phan Thị Thuận sinh ra và lớn lên ở làng Phùng Xá, là đời thứ 3 trong gia đình truyền thống theo nghề dệt, chưa bao giờ dứt lòng với nghề. Bà luôn đau đáu tìm hướng đi mới cho bản thân, cho những người dân nhiều năm qua mải miết "lạc" giữa những con máy thô sơ. Bà biết với xu thế hiện thời, chả mấy chốc nghề dệt sẽ phải đứng trước nguy cơ bị "xóa sổ", đau đớn hơn là lụi tàn mà không còn lại gì.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận sinh ra ở làng nổi tiếng với nghề dệt truyền thống.

Từ năm 2017, bà Thuận đã bắt tay vào việc thử nghiệm lấy tơ từ những cuống sen. Nhưng phải tới năm 2019, bà Thuận mới thành công. Sản phẩm đầu tiên là ba chiếc khăn được nguyên Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc mang tới Hội nghị Thượng đỉnh G20 để làm quà tặng. Những năm sau đó, số lượng sản phẩm tăng dần.

Để biến "giấc mơ" dệt lụa từ tơ sen, bà đã mua hẳn một đám ruộng về trồng sen.

Thời điểm nghiên cứu sợi tơ, nhà bà Thuận không có đầm sen nên bà mua hẳn một đám ruộng về trồng sen.

"Không có đám ruộng thì không thể nghiên cứu được", bà Thuận vẫn chép miệng tâm đắc với quyết định năm xưa của mình.

Sen thường nở vào khoảng từ tháng 5 đến tháng 9 hàng năm. Mùa sen bắt đầu cũng là thời điểm gia đình bà Thuận bước vào công đoạn khai thác tơ sen. Đầm nhà không đủ, bà Thuận thu mua thêm từ các vùng lân cận. "Trước khi có tơ sen, cuống cây sen gần như vứt bỏ, nhưng giờ thì khác", bà Thuận nói.

Nữ nghệ nhân miệt mài với đầm sen, nhất là mùa sen nở.

Tất cả các công đoạn tạo ra sợi tơ sen đều rất chỉn chu và cầu kỳ. Cuống sen sau khi được ngắt trực tiếp từ đầm phải rửa qua 2 lớp nước, làm sạch bùn và gai. Cuống sạch thì tơ mới sạch và đẹp. Cuống nào cũng làm được tơ sen, riêng cuống non cho lượng tơ dẻo mà đẹp. Phải cần tới 4.800 cuống sen cho một chiếc khăn quàng cổ chiều dài 1,7m, chiều ngang 25cm. Tính ra một người thợ chăm chỉ lắm thì một ngày cũng chỉ làm được 200-250 cuống. Như vậy, một chiếc khăn quàng ngót nghét mất gần 1 tháng trời.

Để lấy được tơ sen, bà Thuận dùng dao khứa xung quanh cuống sen, khéo léo dùng tay kéo các sợi tơ, miết qua một tấm bảng tẩm nước, kéo dài và bện lại với nhau. Quy trình này lặp đi lặp lại khoảng ba lần để sợi tơ đủ dày.

Mỗi lần lấy sen về, cần phải rửa sạch sẽ cẩn thận.

Với bà Thuận, đây được xem là một trong những công đoạn khó nhất, trong đó lúc cắt phải thật sự nhẹ nhàng, tính toán sao cho không quá sâu, tránh làm đứt những sợ tơ bên trong. Người thợ lành nghề có thể một lúc cắt và tách khoảng 4-5 cọng sen để lấy tơ: "Cần khoảng 1 tuần để có thể làm được việc này, nhưng phải hơn một tháng thì mới thành thạo được", bà Thuận nói.

Những máy móc dệt tơ trong xưởng nhà bà Thuận đều rất mộc mạc, giản đơn.

"Tất cả các cuống sen phải được xử lý trong vòng 24 tiếng đồng hồ. Nếu cuống bị khô lại, tơ sẽ hỏng hoàn toàn. Để sợi tơ không có chỗ to chỗ nhỏ, người ve sợi cần phải đều tay. Sau khi quay sợi thành ống, tơ sen được đưa vào máy se rồi mắc lên trục con thoi để dệt thành sợi ngang", bà Thuận say sưa kể.

Giá bán của những chiếc khăn lụa sen khoảng 8 triệu đồng.

Trong câu chuyện của mình, bà nhớ lại quãng thời gian từng vào tận vùng Đồng Tháp Mười để chỉ dạy người dân cách lấy tơ nhưng không mang lại hiệu quả. Kinh nghiệm của bà là những vùng nào có truyền thống nghề tơ tằm thì sẽ dễ dàng tiếp thu hơn.

Bây giờ, khi sức khỏe vẫn còn cho phép, bà Thuận đang truyền lại kiến thức cho các em nhỏ trong làng. Lúc cao điểm, có cả trăm em học sinh tới xin học.

Bà Thuận truyền lại kiến thức làm lụa sen cho các em nhỏ trong làng.

Lúc đông có cả trăm người theo học.

Sợi sen thu được rất mảnh, bông, nhẹ và có mùi thơm tự nhiên. Sợi tơ nhỏ thôi, nhưng vô cùng quý. Cầm trên tay chiếc khăn mặt được làm từ tơ sen, người đời cảm nhận trọn vẹn sự mềm mại và tinh khôi của nó. Đúng là lụa sen bao nhiêu năm qua vẫn xứng với cái danh viên ngọc quý trong giới vải vóc.

Những cuộn tơ sen.

Mọi máy móc được sử dụng đều đơn sơ và mộc mạc. Nghệ nhân Thuận không hề giấu nghề. Bà sẵn sàng chỉ dạy mọi công đoạn từ cách lấy sợi tơ sen đến cách dệt khăn cho người làm của mình. Dù người đó có gắn bó dài lâu hay chỉ nửa vời, ai bà cũng chỉ bảo tận tình và hết sức tỉ mỉ. Trong vùng, bà Thuận nổi tiếng nghiêm khắc và kĩ tính.

Người nghệ nhân dùng dao khứa xung quanh cuống sen...

... rồi dùng tay vặn và kéo tơ.

Nghệ nhân Thuận kỳ vọng, việc sản xuất sợi sen từ cuống sẽ mở ra triển vọng nâng cao giá trị kinh tế của nghề trồng sen, đồng thời tạo thêm công ăn việc làm cho những lao động nhàn rỗi trong làng. Bà tâm niệm, muốn giữ được nghề trước hết phải có tâm và có đạo đức.

"Suốt cuộc đời làm nghề trải qua biết bao giai đoạn lịch sử, qua từng thời kì, tôi lại rút ra những bài học để gìn giữ truyền thống các cụ để lại. Muốn giữ được nghề thì người làm nghề phải có tâm, có đạo đức, sản phẩm phải đảm bảo chất lượng".

Bà Thuận là thế hệ thứ 3 trong gia đình nối nghiệp dệt lụa, con và cháu bà vẫn đang tiếp nối nghề gia truyền.

Bà Thuận là thế hệ thứ 3 trong gia đình nối nghiệp dệt lụa, con bà là đời thứ 4 và đến cháu bà là đời thứ 5. Dù cuộc sống hối hả du nhập những điều mới mẻ và hiện đại, người nghệ nhân vẫn rất coi trọng truyền thống và quá khứ. Bà cho hay, hiện đại chẳng tự nhiên mà có, mọi thứ mới mẻ đơn giản cũng chỉ bắt đầu từ những thứ đơn sơ.

"Tôi biết mình là một người nghiêm khắc, không chỉ với nhân viên mà kể cả với con cháu trong nhà. Nhất định phải nghiêm khắc! Có những cái mới, cái hiện đại không thể có được nếu không biết dựa vào truyền thống. Đời con đời cháu tôi chắc chắn phải thay tôi tiếp tục giữ nghề mà theo nhiều người là muôn năm cũ này".

Xưởng dệt lụa sen nhà bà Thuận.

Không khác gì những người thợ lành nghề trong xưởng, bà Thuận hễ ngồi xuống bàn là đôi bàn tay lại thoăn thoắt "bắt" từng sợi tơ. Trong nhà người nghệ nhân "phủ đầy" bằng khen, cúp vàng, huy chương dành cho sự cống hiến không mệt nghỉ hàng chục năm qua. Đến làng Phùng Xá chỉ cần hỏi tên bà Thuận thôi, từ đầu làng tới cuối làng ai cũng biết. Người dân quý trọng gọi bà là "người nghệ nhân mải miết giữ hồn xưa".

Kéo tơ phải thật nhẹ nhàng, nếu không tơ sẽ đứt và hỏng hoàn toàn.

Những chiếc khăn lụa dệt bằng tơ sen của nhà bà Thuận.

Bảo Khánh