Mạng xã hội và báo chí thời công nghệ

Báo chí thế giới đau đầu với Facebook…

Nhà báo Lê Quốc Minh, Tổng biên tập VietnamPlus (TTXVN) tại buổi Tọa đàm “Báo chí đang thay đổi – Chiến lược truyền thông cũng đổi thay” chia sẻ: Báo chí thế giới cũng đang đau đầu với mạng xã hội và đặc biệt là Facebook. 

Cụ thể, từ 1/5/2015, các biên tập viên của nhiều tờ báo lớn thế giới như Gawker, Vice và Mashable vô cùng “điên tiết” khi nhận thấy những đường link bài viết mà họ đăng trên Facebook (nhằm kéo độc giả vào đọc những bài báo họ viết) đã biến mất; lưu lượng người vào báo điện tử của họ từ Facebook cũng đột ngột giảm. Nguyên do rất đơn giản, 10 ngày trước đó (20/4/2015),  Facebook  đã thay đổi thuật toán hiển thị News Feed -dòng nội dung mà người dùng Facebook nhìn thấy khi lướt Facebook.

Chỉ một thay đổi nhỏ đã khiến báo chí khốn đốn, đủ thấy các báo điện tử phụ thuộc vào Facebook đến mức nào. Trước đó, để có được nguồn bạn đọc, nhà báo đã phải dẫn link bài viết lên Facebook với mục đích “nối dài” bài viết của họ, nhằm tìm kiếm view và người đọc thì nay bị Facebook “thẳng thừng” cắt bỏ. 

Cái cách Facebook không yêu cầu các báo phải tạo nội dung độc quyền cho Instant Articles, nhưng những nội dung chất lượng sẽ đứng nổi bật trong News Feed người dùng và tải nhanh hơn trên điện thoại khiến báo chí như là “đối tác” nhưng luôn ở vị thế “cửa dưới” đối với loại hình xuất bản tin tức mới mà tòa soạn từ trước tới nay không ngờ tới.

Càng đau đầu hơn khi Facebook tiếp tục đưa ra ứng dụng Instant Articles, theo đó Facebook sẽ tự xuất bản nội dung của các báo lớn như New York Times, National Geographic và BuzzFeed chứ không trả lưu lượng truy cập về cho các báo như trước (một hình thức cập nhật/ điểm tin bài nổi bật của báo chí như trang baomoi.com hoặc docbao.vn ở ta-PV). 

Những tưởng sẽ xảy ra những cuộc kiện tụng đình đám về vấn đề bản quyền, tài sản và sở hữu trí tuệ các bài viết bị Facebook khai thác. Nhưng không, ngay lập tức 9 báo điện tử và nhà xuất bản đã kí kết với Facebook một thỏa thuận để Facebook xuất bản trực tiếp các bài viết và sách của họ. Những tòa soạn đi tiên phong có những báo/ tạp chí vô cùng nổi tiếng như: NewYork Times; BuzzFeed; National Geographic; NBC và The Atlantic. Một cách “bắt tay” làm ăn mới thay vì các báo chả được gì với một Facebook đang ngồi ở giữa hưởng hết thành quả của báo chí (từ quảng cáo cho tới người đọc như trước).

Cơn bĩ cực của báo chí toàn cầu

Báo cáo mới đây của Trung tâm Nghiên cứu Pew (Mỹ) cho thấy, 39/50 báo điện tử hàng đầu thế giới có lượng đọc đến từ người dùng di động nhiều hơn người dùng máy tính. Trong khi báo chí chật vật kiếm tiền từ độc giả di động thì Facebook lại chiếm tới 35% thị phần quảng cáo hiển thị di động, kế đến Google với 12%. Nếu tính tổng thể cả tìm kiếm và các hình thức quảng cáo di động khác, Google có 37% thị phần và Facebook là 18%. Cao thủ hơn, Facebook đang xem xét chiến lược mới có vẻ rất hấp dẫn: các tờ báo bán quảng cáo trên một bài viết đăng trên Facebook có thể giữ 100% số tiền, hoặc giữ 70% doanh thu nếu Facebook bán quảng cáo.

Thực tế, trước đây, các báo điện tử đã khốn đốn với Google khi luôn  phải tùy nghi theo thuật toán của trang tìm kiếm này để thu hút lưu lượng người đọc. Các báo điện tử phải cố tạo ra các tít bài "chuẩn hóa SEO", và đã áp dụng các thủ thuật để đảm bảo các bài viết của họ xuất hiện trên đầu các kết quả tìm kiếm. Giờ đây, báo chí lại phải “lụy” Facebook, Twitter. Tính đến tháng 12/2014, Facebook đã vượt qua Google, trở thành đầu mối hàng đầu mang lưu lượng về cho các trang web tin tức. “Hiện Facebook chiếm 27% lưu lượng tin tức của các báo điện tử hàng đầu toàn cầu. Một số báo còn đưa ra con số Facebook chiếm đến 70% lưu lượng của họ. Xu hướng báo chí đang phải thay đổi không ngừng trước áp lực của công nghệ, chưa rõ cơn bĩ cực của báo chí sẽ đi về đâu nếu các tòa soạn không chịu thay đổi chính mình”, ông Lê Quốc Minh nói.

Quan hệ cộng sinh

Ở Việt Nam, cùng với sự phát triển nhanh của công nghệ (thiết bị mới, phần mềm hỗ trợ), người dùng có thể hoàn toàn tự sản xuất tin tức và truyền tin trên mạng xã hội như những "nhà báo" thực thụ. Mạng xã hội đang bắt báo chí phải thay đổi để phục vụ nhu cầu của độc giả ngày một khắt khe và thông tuệ hơn. Trước áp lực thông tin và nhu cầu của độc giả, những nhà báo cũng phải liên tục cập nhật các nguồn thông tin từ nhiều kênh khác nhau trong đó có mạng xã hội. Đây là một kênh thông tin vô cùng phong phú, ở đó mỗi nhà báo (trong vai trò người dùng mạng xã hội) tiếp nhận thông tin và cũng có thể phát tán thông tin trên đó, với cả 2 tư cách: nhà báo (chia sẻ bài viết) và người dùng mạng (chia sẻ tâm tư, suy nghĩ, thông điệp cá nhân qua nội dung mình chia sẻ).

Tấm pano cổ động Chiến thắng 30/4 và Quốc tế lao động 1/5 với cánh tay lắp ghép vụng về gây phản cảm cho người dân.

Nói theo đúng tính chất, báo chí và mạng xã hội có mối quan hệ cộng sinh. Câu chuyện liên quan đến tấm pano được thiết kế và in thiếu kiểm định gây phản cảm hồi tháng 4/2015 là một ví dụ. Theo tác giả bài viết, thời gian từ khi nhận được tấm hình một người bạn Facebook chia sẻ (về tấm pano cổ động Chiến thắng 30/4 và Quốc tế lao động 1/5 với cánh tay lắp ghép vụng về gây phản cảm cho người dân - PV) cho tới lúc đi xác minh thực tế, chụp ảnh và viết bài phản ánh chỉ mất 45 phút. 

Tối 21/4, sau khi viết bài và đăng báo xong, tác giả đăng bài viết của mình lên Facebook để mọi người cùng góp ý và sẻ chia ý kiến. Điều đáng nói, hiệu ứng từ bài viết của tác giả được lan truyền rất nhanh và ngay trong đêm 21/4, Sở TT&TT Hà Nội đã có phản ứng tức thời - cử người hạ ngay những tấm pano phản cảm, đồng thời đăng đàn xin lỗi người dân về sự cố. 

“Mỗi nhà báo khi truyền tải một thông điệp nào đó, cũng cần hết sức thận trọng với tính chính xác nguồn tin của mình và phải chịu trách nhiệm trước pháp luật với tư cách không chỉ một người dùng mạng xã hội, mà còn với vai trò một nhà báo trước độc giả”, nhà báo Lương Hương nhắn nhủ.

Tương hỗ là vậy, nhưng TS Nguyễn Thành Lợi, Hội Nhà báo Việt Nam cho rằng: Nhà báo dù chơi mạng xã hội (nếu những chia sẻ mang tính chất nghiệp vụ báo chí hoặc chia sẻ bài viết báo chí trên mạng-PV) vẫn khác với người dùng mạng xã hội ở 3 điểm: Phải biết thẩm định thông tin; Có trách nhiệm với xã hội; và phải biết coi độc giả là trên hết. 

Nếu người dùng mạng xã hội có thể thoải mái "chém gió"  mà không bị vướng bởi lăng kính nào, miễn họ không đưa tin bịa đặt, vu khống (không vi phạm luật pháp); thì nhà báo phải là người biết định hướng thông tin, cân nhắc xem cái gì nên đưa và không nên đưa, thời điểm phát tán thông tin sao cho phù hợp (nhằm tìm kiếm độc giả cho tòa soạn và bài viết) theo những quy chuẩn đạo đức và nghề nghiệp...