Mỹ và Nga - Từ “Đồng minh tiềm năng” đến “Kẻ thù chiến lược”

Trong bài viết đăng trên tờ The National Interest, chuyên gia ngoại giao Raymond Smith đã chỉ ra những sai lầm trong chính sách ngoại giao của Mỹ đối với Nga. Raymond Smith là người đã có gần 25 năm công tác tại Bộ Ngoại giao Mỹ, trong đó có sáu năm ở Moscow. Ông từng làm Cố vấn Bộ trưởng đặc trách Chính trị vụ tại Moscow và làm Giám đốc Văn phòng ở Liên Xô cũ và Đông Âu thuộc Cục Tình báo và Điều tra. 

Raymond Smith nhận định: Một sai lầm lớn trong ngoại giao đem lại hậu quả như bây giờ.

Hoạt động ngoại giao mạnh mẽ cùng với kết thúc một cuộc chiến tranh quốc tế lớn có hai mục tiêu chung: thứ nhất, với bên thắng, là tối đa hóa lợi nhuận của mình; còn với bên thua, là tối thiểu hóa tổn thất của mình. Thứ hai, tạo nên một trật tự thế giới mới ổn định hơn để hạn chế khả năng tái diễn tình trạng các thành viên tàn sát lẫn nhau.

Quan sát những cố gắng của nhiều thế hệ người Mỹ nhằm tạo nên một trật tự thế giới ổn định có thể thấy rằng đây không phải là một nhiệm vụ dễ dàng. Một trong những nguyên nhân là do các mục tiêu ngoại giao chưa tương xứng với sự ổn định trật tự. Nếu tất cả các cường quốc lớn đều quyền lợi quan trọng trong trật tự mới, thì thực sự họ cũng có quyền duy trì ổn định của nó. Nếu một nước nào đó cho rằng họ bị trật tự mới cản trở thì tất nhiên họ sẽ không coi trật tự này là hợp pháp và sẽ tìm cách phá hoại nó.

Ảnh hưởng của kết thúc Chiến tranh Lạnh lên trật tự thế giới khủng khiếp ngang với những gì mà bất cứ cuộc chiến tranh nóng nào trước đây hơn 300 năm đem lại. 

Các năm 1989-1991 đã ghi nhận nhiều sự kiện nổi bật: một trong hai nước đồng minh quân sự lớn trong hệ thống tan rã, sự nghi ngờ và sụp đổ của một trong hai tư tưởng chủ đạo đang đấu tranh để được công nhận toàn cầu, và sự tăng mạnh số thành viên trong hệ thống do sự tan rã trên tạo ra. 

Kết thúc Chiến tranh Lạnh trong hòa bình là một thành công lớn của ngoại giao. Tuy nhiên, hơn hai thập kỷ sau, chúng ta có thể thấy chính sách ngoại giao thời hậu Chiến tranh Lạnh đã không đem tạo ra một trật tự thế giới ổn định. Tại sao chính sách đó thành công ở nhiệm vụ đầu nhưng lại thất bại ở nhiệm vụ sau?

Các ưu tiên ngoại giao của Mỹ khi kết thúc Chiến tranh Lạnh

Chính sách ngoại giao của Mỹ thời gian này tập trung vào hai vấn đề: tăng tính bền của hạt nhân ở những cấp độ thấp hơn và đạt được thỏa thuận với Liên Xô để một nước Đức thống nhất có thể tiếp tục là thành viên NATO. Mỹ đã thành công với các mục tiêu này, chủ yếu thông qua các đàm phán (mà hầu như do Liên Xô nhượng bộ). 

Tại thời điểm đó cũng như cho đến bây giờ vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau về lý do Liên Xô chịu nhún nhường. Dưới góc độ là một người làm Cố vấn Bộ trưởng về vấn đề chính trị từ năm 1988-1991 ở đại sứ quán Mỹ tại Moscow, Raymond Smith cho rằng nguyên nhân do lãnh đạo Liên Xô Mikhail Gorbachev lúc đó đã cố gắng thực hiện nhiều thay đổi trong chính sách đối ngoại của đất nước. Mục tiêu của ông ấy là tạo điều kiện cho phép Liên Xô tiếp tục vai trò trước kia - một thành viên được công nhận ở cộng đồng châu Âu.

Về phần mình, Mỹ cũng chịu nhượng bộ ở một vài vấn đề quan trọng trong chương trình nghị sự ngoại giao. Hầu hết các đàm phán không đề cập đến vai trò của Liên Xô trong trật tự mới đang hình thành. Điều này có vẻ vừa là vô ý, vừa là cố ý. Dù không muốn bộc lộ ra nhưng Tổng thống Bush đã coi Liên Xô là một "cường quốc thất bại". 

Tổng thống MỹGeorge H.W. Bush và Ngoại trưởngJames Baker

Robert Zoellick, thành viên của nhóm các nhà hoạch định chính sách đối ngoại của Mỹ thời Bush/Baker, đã tán thành việc cho Liên Xô một vai trò “hữu danh vô thực” tại các thỏa thuận hậu Chiến tranh Lạnh. 

Hai vấn đề chủ đạo làm tốn khá nhiều thời gian và năng lực trí tuệ của nhóm các nhà hoạch định chính sách đối ngoại Mỹ, nên lẽ đương nhiên thời điểm này họ rất ít chú ý đến cấu trúc và các nguyên tắc thiết lập trật tự thế giới mới đang dần hình thành. Và chính quyền Tổng thống Bush cần đùn đẩy lại những vấn đề này cho những người kế tiếp ở chính quyền Tổng thống Clinton.

Sai lầm ngoại giao của Mỹ thập niên 90

Thập niên 90 gần như chắc chắn dẫn đến thời kỳ thất vọng đối với Nga khi hướng đến phương Tây. Các kỳ vọng của họ rất lạc quan và ràng buộc, tại một vài điểm, đòi hỏi phải có sự "xét lại".

Chính sách ngoại giao này thất bại ở nhiều phương diện. Thứ nhất, hiểu biết ban đầu của người Mỹ về quan điểm chính trị Nga tạo nên một cái nhìn rất lạc quan về những gì đang diễn ra ở Nga trong thời kỳ đó. 

Nếu người Mỹ thấy những chính sách ngoại giao và thị trường tự do đầu tiên của Jefferson (Tổng thống thứ 3 của Mỹ) ở nơi nào, thì người Nga chỉ nhìn thấy một xã hội hỗn loạn và nền kinh tế sụp đổ ở nơi đó. Dù sao, cũng có thể đoán được chính sách đối nội của Nga sẽ dần hướng đến một hướng đi độc đoán hơn. Bất cứ chính sách ngoại giao nào không được xây dựng trên nền tảng đánh giá chính xác về thực trạng nước khác đều chỉ là “ăn xổi ở thì”.

Thứ hai, người Mỹ tốn gần một thập kỷ để "chỉ bảo" người Nga nên quan tâm đến điều gì thay vì lắng nghe họ. Điều này xuất hiện ở cả các vấn đề nhỏ và to, nhưng đáng nói nhất là vấn đề NATO mở rộng. 

Andrei Kozyrev, có lẽ là Bộ trưởng Bộ Ngoại giao thân phương Tây nhất trong lịch sử nước Nga, đã nói với chúng tôi trước khi ông ta bị mất chức rằng vấn đề NATO mở rộng làm ảnh hưởng đến cải cách và những nhà cải cách ở Nga. Ngoại giao không thể nào dung hòa giữa các bên xung đột nếu không sẵn sàng lắng nghe phía bên kia.

Andrey Vladimirovich Kozyrev - Bộ trưởng Bộ Ngoại giao đầu tiên của Nga dưới thời Tổng thốngBoris Yeltsin

Thứ ba, chúng ta (người Mỹ) đưa ra "một đống ăn thừa" rồi ngồi chờ họ coi đó là “một bữa thịnh soạn”. Chúng ta chỉ cho người Nga “hữu danh vô thực” khi tham gia vào các tổ chức nhất định của phương Tây. Và cho rằng họ không hiểu được sự khác biệt, nên đã đồng thời phạm phải hai sai lầm ngoại giao là lừa dối chúng ta và xúc phạm họ.

Cuối cùng, thay vì hợp tác để thống nhất được các nguyên tắc, chúng ta dường như lại vận hành dựa trên lợi ích cá nhân trước mắt. 

Phương châm của chúng ta đối với thành viên NATO là bất cứ ai cũng có thể gia nhập, nhưng thực chất là “bất cứ ai” - trừ Nga. Chúng ta đề xuất có chọn lọc các nguyên tắc về toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp vào các vấn đề nội bộ và quyền tự quyết, nhưng lại đề xuất theo cách mà người Nga cho rằng không có lợi cho họ. Chúng ta can thiệp vào các vấn đề nội bộ của các nước nhân danh dân chủ như Libya, Syria nhưng lại ủng hộ việc dùng bạo lực để lật đổ chính quyền được bầu cử dân chủ của các nền chính trị mà chúng ta không thích. Ukraine là trường hợp điển hình nhất.

Kết thúc Chiến tranh Lạnh, Nga đã tìm cách để tham gia vào trật tự thế giới mới. Một mặt, họ nhận thấy đất nước đang bị yếu đi rõ rệt và họ không muốn để tình trạng diễn ra như vậy. Thời kỳ Gorbachev và Yeltsin đã không được lòng dân, chứng tỏ người Nga cho rằng các lãnh đạo vẫn chưa thực sự quan tâm đến quê hương của mình. Mặt khác, họ không cho rằng mình đã bị thất bại. Tự họ thất bại trước một hệ thống chính trị ngột ngạt, đã từ bỏ các đồng minh Chiến tranh Lạnh, thừa nhận một tư tưởng thất bại và đế chế lớn nhất thế giới đã sụp đổ một cách tự nguyện, đáng chú ý và hòa bình. Họ tin rằng họ có quyền được đối xử như một đối tác trong các quyết định lớn của quốc tế, chứ không phải ở dưới trong một mối quan hệ quyền lực. Nhưng họ đã phải thất vọng về hy vọng này. 

Xét từ quan điểm văn hóa Nga, sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, Mỹ đã cư xử theo đúng cách mà một phe mạnh hơn cần làm. Người Nga chưa quen với kiểu suy nghĩ của một chính quyền bị chia cắt. Nếu một mối quan hệ dựa trên quyền lực, thì một bên sẽ có tất cả, còn một bên sẽ chẳng có gì. Đây là kiểu quan hệ mà họ không khuyến khích tiếp tục, cùng với một trật tự mà họ có nhiều lý do để phá hủy.

Nội dung được thực hiện qua tham khảo Tạp chí National Interest. National Interest được thành lập vào năm 1985. Tạp chí thường tập trung vào vấn đề chính sách đối ngoại và những lợi ích quốc gia của Mỹ.