Địa đạo Vịnh Mốc: Kỳ tích trên đất lửa

Trong chiến tranh, Vịnh Mốc là nơi tập kết quân lực, vũ khí, hàng hóa chi viện cho bờ Nam và tiếp tế cho đảo Cồn Cỏ. Vì thế đây được coi là "tọa độ chết", là mục tiêu hủy diệt của máy bay rải thảm, pháo hạm từ ngoài biển. Thế nhưng, từ nơi tận cùng của sự hủy diệt ấy, bằng sức người và ý chí "một tấc không đi, một ly không dời", người dân Vịnh Mốc đã làm nên những kỳ tích như huyền thoại của thế kỷ XX.

Chúng tôi về thăm lại địa đạo Vịnh Mốc thuộc thôn Vịnh Mốc (xã Vĩnh Thạch, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị) trong một buổi sáng tháng Tư.

Trước mắt chúng tôi hiện ra một Vĩnh Thạch đang bừng lên sức sống mãnh liệt được phủ kín bằng màu xanh của những cánh rừng cao su bạt ngàn, những vườn hồ tiêu chi chít quả, những ruộng khoai môn xòe lá quạt ngọn gió khô ràn rạt trên đồi đất đỏ ba zan.

Trung úy Phạm Đình Sáu, Đồn biên phòng Cửa Tùng (BĐBP Quảng Trị), vừa dịch chiếc ghế mời tôi ngồi hóng mát, nhâm nhi ly cà phê sữa ngay tại quán dịch vụ giải khát ở khu vực địa đạo, bất ngờ một người đàn ông trạc bốn mươi tuổi cao gầy, hoạt bát đon đả chào khách.

Sáu giới thiệu: "Bác này hiện làm trưởng thôn Vịnh Mốc đấy". Không bỏ lỡ cơ hội tôi tranh thủ bắt chuyện: "Thế bác có biết ai người bổ nhát cuốc đầu tiên ở địa đạo Vịnh Mốc không?". Ông trưởng thôn trả lời: "Nhiều người đào lắm, tui cũng lớp hậu sinh mần răng biết được. Đây là công trình tập thể của cả làng chiến đấu này mà". 

Dường như không để tôi thất vọng, ông trưởng thôn Vịnh Mốc lại hồ hởi: "Nếu theo như những nhân chứng lịch sử kể lại với tui  thì địa đạo này được khởi công vào khoảng trung tuần tháng 6 năm 1965, có bốn người tham gia bổ nhát cuốc đầu tiên là ông Hồ Văn Xuyên, Lê Hồng Trí, Hồ Dơi và ông Ngô Trạn...".

Những dòng sự kiện giống như cổ tích huyền thoại được chảy theo mạch tự sự của ông: Trước khi giặc Mỹ chưa ném bom bắn phá miền Bắc, đồng chí Trần Nam Trung, cán bộ cao cấp từ Trung ương cục miền Nam trên đường ra Bắc công tác, đã đến thăm làng chiến đấu xã Vĩnh Giang (Vĩnh Linh). Sau khi quan sát địa hình và tìm hiểu về  yếu tố địa chất, đồng chí đã gợi ý: "Vĩnh Linh muốn đánh thắng giặc Mỹ, muốn hạn chế tổn thất người và của phải đào địa đạo như Củ Chi mà nhân dân Nam Bộ đã làm". 

Ý tưởng đó đã trở thành "hoa tiêu" thành niềm tin, thành sức mạnh cho nhân dân "Vĩnh Linh lũy thép". Thế là đất Quảng Trị mênh mông, hầm hào Vĩnh Linh "như lũy, như thành" được mọc lên từ đấy, địa đạo Vịnh Mốc được sinh thành từ đấy.

Thuở ấy không có bất cứ một phương tiện cơ giới nào, chỉ sử dụng ven, choòng, cuốc, xà beng, gồng gánh và sức người, họ đã "khai phá lòng đất". Bắt đầu của một ngày làm việc bằng trái tim nhiệt tình, quả cảm. Mọi người đào trong tiếng máy bay giặc Mỹ gầm rú. Công việc đầu tiên những người đào địa đạo Vịnh Mốc là phải làm hoàn thiện giếng thông hơi, sau đó tiến hành đào các đường hầm theo nhiều hướng. 

Tôi cùng trung úy Phạm Đình Sáu gia nhập cùng tám người khách trong đó có hai cô gái trẻ và một chàng thanh niên Nga. Chưa bước vào hầm sâu, đứng ở ngoài hầu như khách nào cũng háo hức chụp ảnh và bấm máy lia lịa. 

Những dãy giao thông hào chạy dài trên mặt đất giờ đã hóa rêu phong, cỏ xanh lan dài tắm sương gội nắng. Chiếc giếng trời miệng hình tròn như nong phơi thóc (lỗ thông hơi) thành giếng được trùng tu gia cố bằng xi măng, trên miệng giếng che bằng lá cọ. Cách giếng trời khoảng một trăm mét, dưới bóng một gốc cây cao đang vươn cành xanh lá, hàng chục vỏ bom "khủng" đen ngòm được dựng lên, đủ phơi bày tội ác của giặc Mỹ trong chiến tranh.

Giếng trời địa đạo

Theo chân anh Phan Trường Định hướng dẫn viên du lịch, chúng tôi bước vào cửa số 3, nơi có những bóng đèn điện nhỏ như quả ớt được thắp trên các đường hầm địa đạo, nhưng hầu như ai cũng thấy bóng tối đang bủa vây mình.

Chúng tôi dò dẫm từng bước một, đi đến đâu cũng được hướng dẫn viên du lịch thuyết minh từng chứng tích lịch sử. Điều bất ngờ khiến một số hành khách thốt lên kinh ngạc, khi bắt gặp một căn hầm có tấm biển ghi dòng chữ "Nhà hộ sinh" xuất hiện một cụm tượng (làm bằng thạch cao) hình ảnh người mẹ trẻ đang nằm nở nụ cười mãn nguyện  nhìn đứa con mình vừa cất tiếng khóc chào đời đang được chị y tá ôm ấp, vuốt ve.

Càng đi sâu vào lòng địa đạo, chúng tôi càng hiểu thêm nguyên gốc của hệ thống phòng thủ quy mô lớn này, nó gồm ba địa đạo chính: Địa đạo của Đồn biên phòng 140, địa đạo của quân dân Vịnh Mốc, địa đạo của quân dân Sơn Hạ. 

Trước yêu cầu khẩn thiết, nhằm tạo nên một sức mạnh đồng hành trong chiến đấu và phục vụ chiến đấu, ba địa đạo này được nối thông với nhau thành một hệ thống liên hoàn khép kín. Hệ thống đường hầm có tổng chiều dài 1.701 mét với 13 cửa ra vào. Dọc hai bên đường hầm được khoét sâu và tạo ra những căn hộ đủ cho khoảng 2 đến 4 người sinh hoạt, toàn bộ đường hầm được chia làm ba tầng nối thông nhau qua trục chính dài 780 mét. Trong đường hầm có hội trường (đủ chứa cho 60 người) tham gia hội họp, xem phim, có vị trí đặt bản tin, có trạm phẫu thuật, bếp Hoàng Cầm, kho gạo, trạm đặt máy điện thoại.

Với 2.000 ngày và đêm, mỗi con người trong lòng đất đã được hun đúc ánh sáng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Từ trong địa đạo sáng lên lòng nhân nghĩa thủy chung tuyệt vời. Khi một người bị thương được cấp cứu và băng bó ngay, một người bị đau hay bị sốt, cả tập thể đều cưu mang, lo lắng...

Chị Lê Thị Tố Hoài, Trưởng Ban quản lý Khu di tích địa đạo Vịnh Mốc vui vẻ tâm sự: "Đã nhiều năm nay dầu mưa hay nắng, cứ mỗi sáng mở cửa, lại thấy du khách đến tham quan. Trung bình mỗi năm có khoảng  60 ngàn - 80 ngàn lượt khách. Từ sau Tết đến nay, có ngày lượng du khách lên tới 1.500 người". 

Theo chị Hoài, sở dĩ khách du lịch tăng đột biến như vậy vì địa đạo Vịnh Mốc vừa được Nhà nước xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt và nhân dịp kỷ niệm ngày 30/4 - Ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng... không chỉ có người dân Việt Nam và bao nhiêu người khác trên hành tinh này yêu chuộng hòa bình lại háo hức tìm đến những địa chỉ hoà bình, tìm đến cội nguồn chiến thắng như địa đạo Vịnh Mốc này.

Khách du lịch chụp ảnh tại cửa hầm

Chị Hoài cho biết: "Khu di tích địa đạo Vịnh Mốc được khai trương đón khách từ năm 1983 nhưng mãi đến năm 1996 Nhà nước mới chính thức có dự án trùng tu đợt 1. Dự án ban đầu đã tạo ra một bước "đột phá" nâng cấp cảnh quanh địa đạo bằng phủ kín cây xanh toàn khu vực, gia cố lại các cánh cửa ở các đường hầm. Hiện nay đang tiếp tục triển khai dự án nâng cấp khu di tích địa đạo đợt 2. 

Với kế hoạch xây dựng lại nhà bảo tàng trưng bày hiện vật di tích lịch sử, quy hoạch diện tích mặt bằng triển khai bãi đậu xe. Mở một số dịch vụ đáp ứng được yêu cầu của khách. Hy vọng 5 năm nữa, những nội dung này sẽ biến thành hiện thực.