"Khác mạng xã hội, báo chí cung cấp thông tin có kiểm chứng"

Thuật ngữ trên thế giới gọi mạng xã hội là “social media” – truyền thông xã hội, nghĩa là thừa nhận khả năng “truyền thông” của các mạng xã hội này. Điều đó phù hợp với sự phát triển về mặt công nghệ, cũng như nhu cầu chia sẻ thông tin của mọi người khi điều kiện công nghệ cho phép. Trước đây, quyền đăng tải thông tin thuộc về một nhóm người có công cụ là các tờ báo, các đài truyền hình, phát thanh… nhưng bây giờ bất kỳ ai cũng có thể trở thành nhà báo nếu họ nắm được thông tin vì công cụ và nền tảng đã sẵn có, lại hoàn toàn miễn phí. Thêm vào đó, có một xu hướng từ lâu là độc giả thích tìm đến những thông tin “thô” chưa được biên tập, gọt giũa, họ có nhu cầu tự tìm hiểu và đánh giá chứ không cần thông qua lăng kính của phóng viên hay tòa soạn.

Đương nhiên, báo chí có những thế mạnh của mình, song những thế mạnh đó không còn mang tính tuyệt đối trong thế giới phẳng và trong bối cảnh truyền thông xã hội phát triển cực kỳ mạnh mẽ như hiện nay. Trong rất nhiều trường hợp, ví dụ như vụ tấn công Osama bin Laden, chúng ta đã thấy rằng thông tin trên mạng xã hội còn có trước cả thông tin chính thống.

Với báo chí trong nước, có một thực tế đáng buồn là không ít tờ báo có số phát hành chỉ khoảng hơn 10.000 bản, thậm chí có báo chỉ vài ngàn bản mỗi ngày. Trong khi đó, có những người nổi tiếng trên mạng có tới hàng ngàn người kết bạn (add friend) và chục ngàn người đăng ký theo dõi thông tin của họ (subscribe). Một thông tin họ phát lên mạng xã hội thu hút một số lượng lớn quan tâm, thậm chí bình luận. Có thể nói không quá rằng những người này cũng tạo ra ảnh hưởng nhất định.

Ngay các cơ quan báo chí cũng nhìn thấy tầm quan trọng của báo chí và cũng dựa vào mạng xã hội để lan tỏa thông tin. Một trong những “key word” quan trọng của báo chí hiện đại là “truyền thông xã hội” và tuy chưa ai dám nói rằng nó có thể lấn át báo chí nhưng hầu như tất cả các nhà nghiên cứu đều phải thừa nhận rằng nó đã trở thành một phần không thể tách rời của báo chí. Các nhà báo giờ đây sử dụng mạng xã hội để tác nghiệp, thu thập thông tin, và cũng dùng mạng xã hội để lan tỏa các bài viết của mình. Các tòa soạn cũng lập fanpage trên Facebook, Google+ hoặc các tài khoản Twitter, Pinterest hay nhiều mạng xã hội khác. Mạng xã hội trở thành công cụ làm thương hiệu cho báo chí và duy trì một lượng độc giả trung thành.

 

Có nhiều thực tế không cho phép chúng ta phán xét tốt hay không tốt vì dù có muốn hay không thì nó vẫn xảy ra, thậm chí phát triển với tốc độ nhanh chóng. Truyền thông xã hội cũng thế. Và báo chí giờ đây cần phải tìm hiểu cách thức để tận dụng nó, khai thác những thế mạnh của nó, thậm chí biến nó thành công cụ cho chính mình, chứ không phải là lo sợ và tìm cách ngăn chặn. 

Chính các mạng xã hội cũng có chiến lược hợp tác với báo chí chứ họ không tự coi mình là thách thức hay mối đe dọa với báo chí, bởi xét cho cùng, họ vẫn cần những nội dung được xây dựng chuyên nghiệp và cần những tên tuổi uy tín. Mạng xã hội không chỉ muốn có những nội dung do người dùng tự khởi tạo mà tỷ lệ khá cao là những nội dung mang tính cá nhân, chưa được kiểm chứng.

Chẳng hạn Facebook đã hợp tác với hơn 30 tờ báo của Mỹ và Anh hồi đầu năm 2012 để ra các ứng dụng tin tức trên Facebook. Google+ cũng có chiến lược với các nhà sản xuất nội dung gốc. Twitter thì đương nhiên là mạng xã hội mà giới phóng viên ở nước ngoài rất quan tâm vì họ có thể tận dụng nó để theo dõi tin tức rất hiệu quả. Như vậy, xét về góc độ tích cực, mạng xã hội cũng mang lại nhiều lợi ích cho báo chí. 

Tuy nhiên, xét ở góc độ phát triển công nghệ với tốc độ chóng mặt hiện nay, không có gì là bất biến. Chưa thể biết sau một thời gian nữa mạng xã hội sẽ phát triển đến mức độ nào. Bởi vậy, nếu báo chí không tự thay đổi, tìm ra những hướng đi mới để phù hợp với môi trường, không biết cách duy trì lợi thế của mình mà lại chạy theo xu hướng của mạng xã hội là thông tin chưa cần qua kiểm chứng đã đăng tải, thì rất có thể sẽ bị thua kém sau này. Cần lưu ý rằng có một lực lượng “nhà báo công dân” vốn xuất thân từ nhà báo chuyên nghiệp, hoặc có thái độ làm việc chuyên nghiệp, khi họ trở nên đông đảo, lại biết tận dụng sức mạnh của truyền thông xã hội thì sẽ tạo ảnh hưởng vô cùng lớn.

Một phương tiện truyền thông không có lỗi nếu chúng ta biết sử dụng nó một cách phù hợp và vì những mục đích nhân văn. Nhưng báo chí có thêm một yếu tố là trách nhiệm xã hội. Khi một tòa soạn quyết định đăng một nội dung nào đó, họ phải đưa ra một quyết định dựa trên trách nhiệm với xã hội, với cộng đồng. Thực tế và kinh nghiệm cho thấy không phải sự thực nào cũng biến thành tin tức.

Với các cá nhân trên mạng xã hội thì khác, có người ý thức được những điều mình viết, có người không hiểu rõ, và có những người không quan tâm, bởi họ cho rằng họ đang nói lên sự thực. Đương nhiên, không thể mang những tiêu chuẩn của báo chí ra để áp đặt cho các cá nhân đó. Lúc này, báo chí sẽ trở thành nơi cung cấp thông tin có kiểm chứng cho độc giả, và phải cung cấp thật nhanh chóng – một nhiệm vụ vô cùng khó khăn trong thời đại công nghệ hiện nay. Nếu không làm được điều đó thì chúng ta tự làm mất vai trò của báo chí, của chính mình.

Hiện tại, có một tình trạng là báo chí thậm chí góp phần lan truyền những thông tin chưa được kiểm chứng lấy từ mạng xã hội. Những tờ báo đi theo cách làm này rõ ràng đã bỏ mất sở trường của mình thì làm sao cạnh tranh được với mạng xã hội. Nếu nói “lệch chuẩn” thì chính là lệch chuẩn trong tư duy của những người làm báo chuyên nghiệp khi không phân biệt rõ mình đang đứng trong môi trường nào, và thay vì tìm cách tận dụng mạng xã hội cho hoạt động nghề nghiệp chuyên nghiệp của mình thì lại bị cuốn theo cách làm việc theo kiểu mạng xã hội với sự tham gia của rất nhiều đối tượng khác nhau.

Có lẽ VietnamPlus là một trong những cơ quan báo chí sử dụng mạng xã hội sớm nhất ở Việt Nam. Ngay từ khi ra đời vào tháng 11/2008, chúng tôi đã có ngay fanpage trên Facebook cũng như tài khoản Twitter. Sau đó chúng tôi còn “chiếm chỗ” trên một số mạng xã hội lớn của thế giới và Việt Nam nữa, nhưng thực sự mới chỉ tập trung vào Facebook và Twitter mà thôi.

Ban đầu chúng tôi chỉ mày mò tự triển khai và hiệu quả cũng không cao, nhưng vào cuối năm 2011 đã xây dựng hẳn một đội ngũ chuyên về social media. Do tới 70% đối tượng sử dụng mạng xã hội ở Việt Nam là từ độ tuổi 13-24 trong khi nội dung của VietnamPlus lại nhằm đến đối tượng có độ tuổi cao hơn như vậy, nên chúng tôi đã phải thay đổi chiến lược nội dung trên mạng xã hội để thay vì mục đích là duy trì độc giả trung thành là xây dựng nhóm độc giả tương lai. Ngoài ra còn chú trọng đến yếu tố làm thương hiệu (branding).

Vào thời điểm đầu năm 2012, VietnamPlus có số lượng fan thuộc hàng lớn nhất trong các media fanpage tại Việt Nam. Hiện tại một số trang tin tức, đặc biệt là các trang cho giới trẻ, đầu tư mạnh vào fanpage nên họ có số lượng người sử dụng rất lớn. Nhưng trong số các tờ báo chính thống thì VietnamPlus vẫn tự hào có một fanpage hoạt động hiệu quả, đặc biệt là tỷ lệ tương tác với fan. Do những hạn chế về kinh phí nên việc vận hành chưa được mạnh mẽ như kế hoạch, song chúng tôi vẫn rất kiên trì đi theo hướng kết hợp giữa trang báo của mình với truyền thông xã hội và dự kiến trong thời gian tới sẽ có những chiến lược cụ thể và lâu dài hơn.

Hồng Chuyên (thực hiện)